نگاهی به نمایشنامۀ «شاه‌لیر»؛ نیاز تکبر به دروغ

عصر ایران؛ نورا جمالی - شاه‌لیر، یکی از برجسته‌ترین تراژدی‌های ویلیام شکسپیر، داستان یک پادشاه پیر و فرزندانش را روایت می‌کند و همزمان به بررسی قدرت، اعتماد، فریب و سقوط اخلاقی می‌پردازد. این اثر که احتمالاً در اوایل قرن هفدهم نوشته شده، بازتابی از پیچیدگی‌های روابط انسانی و پیامدهای تصمیمات شتاب‌زده است. شکسپیر در این نمایشنامه، با ظرافت تراژدی روانی و اجتماعی را در هم می‌آمیزد و تصویری زنده از شکست، حسادت و خردگریزی ارائه می‌دهد.

داستان با تصمیم شاه لیر آغاز می‌شود که می‌خواهد قلمرو خود را میان سه دخترش تقسیم کند. او شرط می‌کند که هر کدام به میزان عشقی که به او ابراز می‌کنند، سهمی دریافت خواهند کرد. این آزمون ظاهراً ساده، سرآغاز تراژدی بزرگی می‌شود. گونریل و ریگان، دو دختر بزرگ‌تر، با سخنان فریبنده موفق می‌شوند سهم بیشتری از پادشاهی را به دست آورند، در حالی که کوردلیا، دختر کوچک و صادق، با بیانی صادقانه و بدون تظاهر، از آزمون سربلند بیرون نمی‌آید و به همین دلیل از تقسیم اموال محروم می‌شود. این تصمیم لیر، نقطه آغاز سقوط او و خانواده‌اش است و شکسپیر از آن برای نشان دادن آسیب‌پذیری انسان در برابر فریب و غرور استفاده می‌کند.

بعد روانی تراژدی شاه‌لیر در تقابل میان اعتماد و بی‌اعتمادی، خرد و غرور، و عشق و خودخواهی مشهود است. لیر، مردی با اقتدار و مجرب، در مواجهه با تعارفات و چاپلوسی‌ها ضعف خود را نشان می‌دهد. او نمی‌تواند عشق واقعی را از فریب تمیز دهد و همین امر باعث می‌شود جایگاه و قدرت خود را به خطر بیندازد. این ضعف روانی، در کنار فشارهای بیرونی و خیانت فرزندان، لیر را به سمت فروپاشی عاطفی و اخلاقی می‌کشاند.

در کنار شخصیت لیر، شخصیت‌های دیگر نیز عمق روانی تراژدی را تکمیل می‌کنند. گونریل و ریگان نمونه‌ای از قدرت‌طلبی و طمع انسانی هستند که بدون توجه به ارزش‌های اخلاقی و انسانی، جاه‌طلبی خود را دنبال می‌کنند. کوردلیا، در مقابل، تجسم صداقت، وفاداری و عشق حقیقی است که در برابر فریب و دنیاپرستی مقاومت می‌کند. تضاد میان این سه شخصیت، همزمان هم تراژدی شخصیتی و هم درسی اخلاقی را برای تماشاگر به همراه دارد.

بستر اجتماعی و تاریخی «شاه‌لیر» نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. در جامعه‌ای که قدرت و ارث به شدت تعیین‌کننده جایگاه افراد است، تصمیمات شخصی می‌تواند پیامدهای گسترده‌ای داشته باشد. شکسپیر از این بستر برای برجسته کردن تضاد میان ساختار قدرت، وفاداری شخصی و محدودیت‌های اجتماعی بهره می‌گیرد. تعاملات میان لیر و فرزندانش، نه تنها در سطح خانوادگی بلکه در سطح سیاسی نیز پیامدهایی جدی دارد و نشان می‌دهد که چگونه قدرت می‌تواند روابط انسانی را مسموم کند و اخلاق را تحت تاثیر قرار دهد.

فیلم "شاه‌لیر"، اثر گریگوری کوزینتسف، محصول 1971

یکی از عناصر کلیدی تراژدی شاه‌لیر، سقوط تدریجی شخصیت‌هاست. لیر، که با تکبر و خودخواهی تصمیماتی نادرست گرفته، به تدریج به دیوانگی و فروپاشی عاطفی می‌رسد. او مجبور می‌شود حقیقت را درباره عشق و وفاداری بشناسد و از اشتباهات خود پشیمان شود. این روند نشان می‌دهد که تراژدی واقعی، اغلب نتیجه نادانی و ضعف‌های درونی است و نه صرفاً نیروهای خارجی. همزمان، خیانت و طمع گونریل و ریگان، فاجعه‌ای را رقم می‌زند که بسیاری از شخصیت‌ها را قربانی می‌کند.

شکسپیر در ساختار نمایشی شاه‌لیر نیز استادانه عمل می‌کند. استفاده از مونولوگ‌ها و دیالوگ‌های عمیق روان‌شناختی و صحنه‌های پرتنش، بیننده را درگیر تراژدی می‌کند و امکان همذات‌پنداری با شخصیت‌ها را فراهم می‌آورد. تضاد میان ظاهر و باطن، صداقت و فریب، و خرد و جاه‌طلبی، محور دراماتیک اثر را شکل می‌دهد و آن را به یک مطالعه کلاسیک درباره ماهیت انسانی و پیامدهای اخلاقی تبدیل می‌کند.

در نهایت، پیام تراژدی شاه‌لیر بسیار روشن است: غرور و تکبر، نیاز به تملق شنیدن، ضعف در تشخیص حقیقت و ناتوانی در اعتماد به عشق حقیقی، می‌تواند به سقوط اخلاقی و انسانی منجر شود. سقوط لیر و پیامدهای آن، بازتابی از هشدارهای اخلاقی است که شکسپیر به تماشاگر ارائه می‌دهد. هر شخصیت، با تصمیمات و انتخاب‌هایش، سهمی از تراژدی را تجربه می‌کند و این تجربه‌ها، ترکیبی از درس‌های روان‌شناختی و اجتماعی را ارائه می‌دهند.

فیلم "آشوب"، اقتباسی از نمایشنامۀ شاه‌لیر، اثر آکیرا کوروساوا، محصول 1985

به این ترتیب، «شاه‌لیر» نه تنها داستان یک پادشاه و فرزندانش است، بلکه کاوشی عمیق در روان انسان، روابط قدرت و پیامدهای اخلاقی تصمیمات شخصی و اجتماعی است. ترکیب بعد روانی و اجتماعی، این تراژدی را به یکی از آثار ماندگار شکسپیر تبدیل کرده است که قرن‌ها پس از نگارش، همچنان الهام‌بخش تحلیل‌ها و برداشت‌های متنوع ادبی و انسانی است.

ترامپ این روزها چه غذاهایی می خورد ؟ همه چیز درباره آشپزخانه اختصاصی کاخ سفید(+عکس)

بیشتر بخوانید:

فروتنی فکری: چرا گاهی نادانی ما از دانش‌مان ارزشمندتر است؟

چرا روزی روزگاری تصمیم گرفتند شکسپیر را نبش قبر کنند و آبروی او را ببرند؟

تحقیقات جدید در مورد رابطه شکسپیر و همسرش، تصورات ۲۰۰ ساله را دگرگون کرد(+عکس)

30 عبارت از ویلیام شکسپیر

نگاهی به نمایشنامۀ "هملت"/ انسانی در جست‌وجوی حقیقت و گرفتارِ تردید

تماشاخانه

کوروش می‌گوید: «خدایان آزاد شدند، مردم آزاد شدند، و هر کس می‌تواند خدای خود را بپرستد» / چرا «منشور کوروش» مهم است؟ (فیلم)

اولین حضور کوتاه همایون ارشادی در سینما ؛ فیلم کاکادو سال 1373 (فیلم)

فیلم های دیگر