تکنولوژی و بحران آب در ایران؛ راه نجاتی نیست، فقط با فاجعه سازگار می‌شویم

معضلات زیست‌محیطی امروز ما مجموعه‌ای از مشکلات مجزا نیست، شواهد و گفته‌های کارشناسان نشان می‌دهد یک بحران درهم‌تنیده و سیستمی ایجاد شده که نتیجه‌اش معضلاتی چون کمبود آب، فرونشست زمین و بیابان‌زایی است.

چالش‌هایی که گریبان‌گیر محیط زیست ما شده نه به‌صورت مجزا، بلکه به شکل زنجیره‌واری به هم مرتبط‌اند و یکدیگر را تشدید می‌کنند. بحران آب ایران، به‌عنوان یکی از جدی‌ترین بحران‌های امروز، یک توالی منطقی از ورشکستگی را در سال‌های پشت سر گذاشته است.

مدیریت منابع آب در دهه‌های اخیر بر «مهندسی سازه‌ای» و سدسازی متمرکز بود. این سیاست منجر به مهار تقریبا کامل آب‌های سطحی شد و امروزه این سدها در وضعیت بحرانی قرار دارند. موضوعی که متخصصان محیط زیست سال‌هاست درباره آن هشدار می‌دهند اما صدایشان شنیده نمی‌شود.

بر اساس گزارش‌های وزارت نیرو، ۲۸ سد بزرگ کشور ذخایری کمتر از ۳۰ میلیون متر مکعب دارند و برخی سدها به تراز صفر رسیده‌اند. بحران در پایتخت و مرکز کشور جدی‌تر است؛ گزارش‌ها نشان می‌دهد ذخایر سدهای تهران در آبان ۱۴۰۴، نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۵۰ درصد کاهش یافته است و رئیس‌جمهور از تخلیه تهران به دلیل بحران جدی آب می‌گوید.

پس از اتمام ظرفیت آب‌های سطحی، فشار برداشت برای تامین تقاضای آب به منابع آب زیریزمینی منتقل شد. از اواسط دهه ۵۰ تا امروز، بیش از ۱۴۰ میلیارد متر مکعب از ذخایر استراتژیک آب زیرزمینی کشور برداشته شده است؛ عددی معادل کل ظرفیت سدهای ایران. این برداشت بی‌رویه منجر به ممنوعه و بحرانی شدن ۴۲۲ دشت از ۶۰۹ دشت کشور شده است.

فرونشست زمین، نمود فیزیکی و دائمی ورشکستگی آب زیرزمینی است. این پدیده مشکل قابل حلی نیست؛ یک واقعیت جدید و غیرقابل بازگشت است. اکنون، ۱۱ درصد از مساحت کشور و ۷۵۰ شهر در معرض مستقیم پدیده فرونشست قرار دارند.

گزارش‌ها میانگین فرونشست در ایران ۱۵ برابر نرخ طبیعی در اتحادیه اروپا برآورده کرده‌اند و در برخی مناطق بحرانی مانند دشت‌ها و حاشیه تهران، نرخ فرونشست بین ۳۰ تا ۳۶ متر در سال نیز برآورد شده است.

حلقه معیوب آب-انرژی

بحران چهارم، آلودگی شدید هوای کلان‌شهرهاست. بر اساس گزارش‌های سازمان حفاظت محیط زیست و سامانه‌های پایش، شهرهایی چون تهران، اصفهان، کرج، اهواز و تبریز عمدتا در وضعیت ناسالم برای گروه‌های حساس یا ناسالم برای همه قرار دارند.

عامل اصلی این آلودگی، غلظت بالای ذرات معلق به ویژه PM2.5 ناشی از منابع متحرک از جمله خودروهای فرسوده و منابع ثابت مانند صنایع، نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها است.

در این میان، یک حلقه بازخورد منفی خطرناک و یک تناقض سیاستی مرگبار میان بحران آب و بحران هوا شکل گرفته است که از آن به‌عنوان حلقه معیوب آب-انرژی (The Water-Energy Doom Loop) یاد می‌شود. چرخه‌ای که معضل و راهکار مدام یکدیگر را بازتولید می‌کنند:

• ایران با بحران شدید آب مواجه است.
• یکی از راه‌حل‌های فناورانه اصلی که برای جبران کمبود آب ترویج می‌شود، شیرین کردن آب دریا و انتقال آب است.
• این فناوری‌ها به شدت انرژی‌بر هستند و به مصرف عظیم برق نیاز دارند.
• بیش از ۹۶ درصد سبد انرژی ایران برای تولید برق، به سوخت‌های فسیلی آلاینده (گاز و مازوت) وابسته است.
• در نتیجه، حل بحران آب از طریق فناوری شیرین‌سازی، مستقیما به تشدید بحران آلودگی هوا و افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای منجر خواهد شد.

جهان امروز برای مقابله با بحران‌های زیست‌محیطی، مجموعه‌ای از فناوری‌ها را به کار می‌برد اما استفاده از این فناوری‌ها در ایران با موانع جدی ساختاری و اقتصادی روبه‌روست.

تولید آب نامتعارف و شیرین‌سازی

فناوری‌های نمک‌زدایی به‌عنوان راهکاری برای تامین آب شرب در مناطق ساحلی جنوب ایران یعنی هرمزگان، بوشهر و سیستان و بلوچستان مطرح شده‌اند. حتی در موارد بسیاری پیشنهاد شده که آب شیرین‌شده در این مناطق به فلات مرکزی منتقل شود.

انتقال آب از خلیج فارس به تهران بسیار گران است و اصلا مقرون به صرفه نیست. نباید فراموش کنیم که در صورت انتقال، این آب برای کشاورزی یا مصارف غیرضرور نباید مورد استفاده قرار گیرد.

- عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو

به گفته او، تولید آب شیرین در حاشیه خلیج فارس از برنامه‌های مهم وزارت نیرو است و آب شیرین‌کن‌های عظیمی در چابهار، بندرعباس و استان خوزستان در دست ساخت قرار دارند.

بازچرخانی آب

برخلاف شیرین‌سازی، اقتصادی‌ترین و دردسترس‌ترین منبع آب جدید برای ایران، بازچرخانی فاضلاب و پساب‌های شهری و صنعتی است. این آب تصفیه‌شده می‌تواند مستقیما نیاز بخش‌های صنعت و آبیاری فضای سبز شهری را تامین کند.

در کلان‌شهری مانند تهران، برنامه‌هایی برای بازچرخانی بیش از ۵۰ درصد پساب تولیدی در حال اجراست. این فناوری ضمن کاهش آلودگی زیست‌محیطی ناشی از رهاسازی فاضلاب، منبع آبی پایداری را فراهم می‌کند که به هزینه هنگفت شیرین‌سازی نیاز ندارد.

هوشمندسازی و پایش

استفاده از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و سنجش از دور برای مدیریت بحران آب حیاتی است. پژوهشگاه فضایی ایران می‌گوید از داده‌های ماهواره‌ای برای پایش منابع آب سطحی، رطوبت خاک و پیش‌بینی خشکسالی استفاده می‌کند.

نصب کنتورهای هوشمند و سیستم‌های پایش آنلاین آب‌های زیرزمینی نیز اولین گام ضروری برای مدیریت آبخوان‌ها و جلوگیری از برداشت غیرمجاز است.

کشاورزی هوشمند: راه نجات بخش کشاورزی؟

بخش کشاورزی بیش از ۹۰ درصد آب کشور را مصرف می‌کند. گذار از آبیاری سنتی (غرقابی) به آبیاری قطره‌ای و بارانی و استفاده از کشاورزی هوشمند یک ضرورت است. کشاورزی هوشمند شامل استفاده از حسگرهای رطوبت خاک، داده‌های ماهواره‌ای و مدل‌های هوش منصوعی برای بهینه کردن مصرف آب و داده‌هاست.

پس چرا از این راهکارهای فناورانه بهره نمی‌بریم؟ مانع اصلی ما کمبود دانش فنی نیست؛ کشاورزی در ایران عمدتا توسط خرده‌مالکان اداره می‌شود و هزینه‌های اولیه بالای تجهیزات هوشمندسازی برای این کشاورزان توجیه اقتصادی ندارد.

بیشتر کارشناسان داخلی باور دارند بحران آب در ایران، بحران مدیریت و حکمرانی است. قواعد حکمرانی آب در ایران، کپی‌برداری از مدل‌های کشورهای پرآب هستند و با واقعیت‌های اقلیمی خشک و شکننده ایران همخوانی ندارند.

در این شرایط فناوری می‌تواند تسهیل‌گر این سازگاری باشد: کشاورزی هوشمند کمک می‌کند با آب کمتر، غذای بیشتری تولید کنیم؛ بازچرخانی آب به صنایع و شهرها اجازه می‌دهد بدون فشار به منابع شرب، به فعالیتشان ادامه دهند؛ هوش مصنوعی هم ابزار لازم برای پایش مدیریت دقیق منابع باقی‌مانده را فراهم می‌کند.

مراحل ساخت جعبه پیتزا در کارگاهی پاکستانی (فیلم)

بیشتر بخوانید:

بحران آب تقصیر بی حجاب‌ها نیست؛ گناهکاران واقعی سدسازان و حفاران چاه غیرمجاز و غیرعلمی هستند

راه‌حل فوری عبور از کم‌آبی به روایت محمد درویش/ ایران ۱۰۰ برابر عربستان آب دارد

تماشاخانه

کشاورزان آثار باستانی شهر «اردشیر خوره» را زیر رو رو کردند / انفجار در نزدیکی کاخ ثبت جهانی اردشیر بابکان (فیلم)

تئاتر شهر زیر بولدوزر؛ چه‌کسی جواب تخریب حافظه یک ملت را می‌دهد؟ (فیلم)

فیلم های دیگر