از طهران تا تهران /چرا روستای تهران نزد پادشاهان عزیز شد؟

به گزارش همشهری آنلاین، شاه عباس اول هم تا چند وقت به پیروی از شاه طهماسب به‌ آبادانی تهران همت گماشت و دستور داد باغ بزرگی به نام چهار باغ در تهران بسازند و ساختمانی برای سکونت موقتی خاندان سلطنتی بنا کنند که بعدها کاخ گلستان شد.

تهران سال ۱۲۰۰ هجری قمری برای نخستین بار توسط آغامحمدخان قاجار به‌عنوان پایتخت انتخاب شد. در زمان آغامحمدخان قاجار تنها به ساختن عمارت تخت مرمر اکتفا شد، اما در دوره فتحعلی‌شاه محله‌های جدید و ساختمان‌های تازه‌ای در تهران ساخته شد که از آن جمله بنای مسجد سید عزیزالله، مدرسه مروی، قصر قاجار، نگارستان و لاله‌زار را می‌توان نام برد.

مهرشاد کاظمی، تهران‌پژوه، ساخت محله‌ای به‌نام عباس‌آباد در جنوب بازار و یک باغ و ساختمان بزرگ‌تر نیز به نام عباس‌آباد در شمال تهران (عباس‌آباد کنونی) و محله دیگری به نام محمدیه را به دوره محمد شاه مربوط می‌داند و تاکید می‌کند که همین زمان آب رودخانه کرج را به وسیله نهری به تهران منتقل کردند و علاوه بر اینها ساخت باغ داودیه (محله فعلی داودیه) و بخشی از بنای مسجد جمعه و بازار بین‌الحرمین از جمله آثار همین دوره است.

با این حال آنچه جهانگردان اروپایی از روستای تهران توصیف می‌کنند اصلا شباهتی به پایتخت‌های پیشین ایران همچون تبریز، قزوین، شیراز و اصفهان ندارد: «با ورود به تهران از دروازه‌ قزوین، فضای وسیعی مقابل چشمانمان ظاهر می‌شود که پر از حفره‌های وسیع و عمیق است و به مکان‌های زیرزمینی منتهی می‌شود. بسیاری از حفره‌ها اقامتگاه خانواده‌های فقیر و برخی دیگر طویله حیوانات باربر هستند. به احتمال زیاد، اینجا جایی است که آن را باید روستای تهران بازشناسی کنیم؛ همان گونه که نویسنده فارسی قرن چهاردهم برای ما توصیف کرده است.»

اما به گفته این تهران‌پژوه، توسعه شهری تهران را باید مدیون دوره ناصری به‌ویژه اقدامات امیرکبیر بدانیم: «مراکزی مثل مدرسه دارالفنون، بازار امیر، بازار کفاش‌ها و سرای امیر در این دوره پدید آمد و در سال ۱۲۷۵هجری قمری برای نخستین بار برای تهران نقشه تهیه شد.»

مرحوم عبدالله انوار در باره توسعه تهران و شکل‌گیری تهران جدید طی دوره ناصرالدین‌شاه در گفتگو با همشهری محله چنین توضیح می‌دهد: «دوره ناصرالدین شاه، سال ۱۲۸۴ قمری، دستور توسعه تهران را داد. با این دستور از مقابل توپخانه (میدان امام خمینی امروزی) ۱۵۰۰ قدم به سمت شمال و ۱۰۰۰ قدم به سمت دیگری رفتند و خندق‌های قدیمی شاه‌طهماسبی را پر کردند و دیوار کشیدند.» به گفته این تهران‌شناس، در نقشه حاج «نجم‌الدوله» که سال ۱۳۰۹ قمری ترسیم شده، تهران دقیقا دارای ۴ محله بود: محله عودلاجان، محله دولت، محله بازار و محله سنگلج.