داغ سینما بر دل ادبیات؛ ناصر تقوایی فیلم سازی که حسرت نوشتن داشت

عصر ایران؛ حبیب باوی ساجد- میانِ هزاران خبرِ ریز ودرشت و بی ارزش وکم ارزش، و خبرهای هولناکِ این جهانِ خشماگینِ آغشته به جنگ – این آتشِ همیشه زیرِ خاکستر، به ناگه کسی بدل به خبر می شود که سال هاست ما را – دوستدارانش را، از خود بی خبر گذاشته بود. 

باری، و دیگر روز، روز نخواهد بود، وقتی سپیده ی بامدادش چنین آغشته به سیاهی می شود، چه انتظار از سیاهی شب؟ 

ناصرتقوایی برای بسیاری یک فیلم ساز است، یک روشنفکرِ همیشه معترض به هردوره ای – دورانی، و این ذاتِ روشنفکری است که سرناسازگاری دارد با اربان زروزوروتزویر درهردورانی؛ باهرشکل وظاهری. اما راستش برای ما جنوبی ها دردیگرسو، ناصرتقوایی فقط یک فسلم سازِ روشنفکر نبود. او برای ما، راوی رنج وحرمانِ آزموده شده بود که تا به اکنون تنیده درآنیم – باآنیم. ناصرتقوایی به ما نوآمدگانِ سینما وادبیات گفت که خودمان باشیم. خودمان بمانیم. از خود بگوییم و از تصوراتِ انتزاعی دور شویم – دورتر بمانیم. 

ناصرتقوایی از ادبیات به سینما کوچ کرد. همین اورا یکه جلوه داد؛ بی بدیل، یاکم بدیل. کم تراز بیست سال داشت که با داستان نویسی پادرهرازتوی هنر گذاشت. دوستش خواهرزاده ی صفدرتقی زاده بود. داستانی از ناصرتقوایی به داییش داد که بخواند. دایی خواند. شگفت زده شد.

خواست ببیند نویسنده ی داستان کیست وچه شکلی و چندسالش هست؟ دید جوان است. شگفت زده تر شد. باز از ناصرتقوایی داستان خواست. نوشت وداد که بخواند. این یکی داستان، از آن هم بهتر بود. شگفتی حالا سراپای وجودِ صفدرتقی زاده را احاطه کرده بود.  تقی زاده داستان هایش را فرستاد تهران. فرستاد برای سیروس طاهباز. او هم داد مجلاتِ ادبی تهران. داستان ها چاپ شدند. حالا نویسنده ای متولد شده بود. صفدرتقی زاده کاشفِ او بود.  

بعدها که به تهران رفت، به خوبی او را می شناختند. دوشادوشِ جلال آل احمد شد و ابراهیم گلستان. هنوزسینما یقه اش را نچسبیده بود. هنوزاز ادبیات به سینما کوچ نکرده بود. درسویی دیگر رفقایش نشریه ی هنروادبیات جنوب را باید منتشر می کردند. کسی را در تهران نیاز داشتند. چه کسی از ناصرتقوایی بهتر؟ نشریه عملا دوتاسردبیرداشت : روانشاد منصورخاکسار و ناصرتقوایی.

ونویسندگانِ نوآمده از جنوب می خواستند تکانی بدهند، تحولی ایجاد کنند. آنان داستان وشعرهای شان را برای ناصرتقوایی می فرستادند و از او می خواستند از جلال آل احمد وابراهیم گلستان ودیگران اثر ادبی بگیر برای چاپ در نشریه ی هنروادبیات جنوب.

عدنان غُریفی ومحمد ایوبی ومسعودمیناوی و ناصرموذن ونسیم خاکسار ... دست به کار شدند ونوشتند وترجمه کردند وعاقبت هم همه شان دسته جمعی توسطِ ساواک دستگیر وروانه ی زندان شدند. عدنان غُریفی را درتهران وبیرون از خانه ی ناصرتقوایی وشهرنوش پارسی پور دستگیر کردند وبه زندانِ اهواز منتقل کردند. 

باری، ناصرتقوایی در چنین بسترِ ادبی بارمی آمد. او همانند تنی چند از نویسندگانِ جنوب؛ از جمله روانشاد مسعودمیناوی دل داده به ادبیات ونویسندگان نوینِ آمریکا بود : ارنست همینگوی، جک لندن، ویلیام فاکنر. 

داستان های ناصرتقوایی به غایت موجز بودند، ونویسنده دراستفاده از واژه ها خِست به خرج می داد. فضاسازی، اعتنا به جنوب کارگری استثمار شده، سرکوب بستربومی ونخلی وشطی که خودِ ناصرتقوایی  گفته بود : درجنگلی از نخل های سِتبرِ سبز، دریک روستای عرب نشین متولد شده ام. اینک به گاهِ داستان نوشتن، او را راوی صادق جلوه می داد. 

ناصرتقوایی با هشت داستانِ بهم پیوسته، بی اغراق یک اثرِ ادبی پرشکوه آفرید. او حالا به تلویزیون رفته بود. مستندساز شده بود. اما دلش همواره درادبیات بود. برای همین بود که همراه غلامحسین ساعدی درسفر به جنوب شد تا اورا برای پژوهش های زار یاری کند. 

بادجن را با متنِ به غایت پرشکوهِ ادبی وباصدای احمدشاملو ساخت. 

او هنوز دل درگروِ ادبیات داشت. برای همین بود که وقتی نخستین فیلم روایی بلندش را ساخت : آرامش درحضوردیگران،  رفت سراغِ واهمه های بی نام ونشان وداستان های دیگری از غلامحسین ساعدی. وقتی سومین فیلمِ روایی اش : نفرین را ساخت، رفت سراغِ قصه ی بلندِ : باتلاق. نوشته ی میکا والتاری (نویسنده ی کم ترشناخته شده اهلِ فنلاند، با ترجمه ی روانشاد عبدالمحمدآیتی، چاپ شده در شماره ی پنجمِ کتابِ هفته.)

ناصرتقوایی دراین فیلم با میزانسن ها وبازی ها وفضاسازی، با سه آدم  ویک خانه ی تک افتاده ی جنوبی درجزیره مینوجهانی خاصِ آدم های فیلم ساخت. فصلِ تیتراژِ فیلمِ نفرین رجعت به زادگاهِ نخلی وشطی وعربی تقوایی بود، وتیتراژ ورود به جهانِ فیلم می شود.

باری، ادبیات به مثابه حسرت بردلِ تقوایی مانده بود انگار. وقتی تنهاسریالِ تلویزیونی اش را ساخت : دایی جان ناپلئون. رفت سراغِ رمان ایرج پزشکزاد. 

سریالی که هنوز تازه است. هنوزدیدنی است. اوجِ هنرِ تقوایی در این سریال، همانا از خانه، یک کشورساختن بود. فضاسازی محدود که مخاطب آن را در ذهنِ خود می گستراند.  

او درهمان سال ها خیز برداشت مجموعه تلویزیونی مستند / داستانی درباره ی چند نویسنده ی وطنی بسازد، وهرکدام از آن فیلم ها را قصد داشت بسپارد به یک فیلم ساز (باز هم رجعت به ادبیات.) 

اما درمیانِ حسرت های ادبی ناصرتقوایی، همواره جای یک نویسنده خالی بود. نویسنده ای که ازنوجوانی او را شیفته ی ادبیات وداستان نویسی کرده بود : ارنست همینگوی. پس بی درنگ رفت سراغِ داشتن ونداشتن. اگرچه تقوایی نمونه ی آدمِ اصلی اثرِ همینگوی را درجنوب از نزدیک می شناخت. ناخداخورشید شد آوازِ قوی ناصرتقوایی درسینما.     

ناصرتقوایی در فیلم ناخداخورشید به ما گفت چگونه می شود از یک بافتِ مستندگونه ی جغرافیایی، فضاسازی سینمایی به تناسبِ فیلمی که می سازیم ایجاد کنیم. به ما گفت چگونه آدم ها را باید درست وسرجای خودشان انتخاب کنیم، ونباید حتی یک آدم فرعی را هول هولکی انتخاب کنیم. تصورکنید دربرابرِ مردِ ستبریِ چون ناخداخورشید، پیرمرد ریزاندام و ناتوانِ جسمی نبود، همه ی نقشه ی راهِ تقوایی به بن بست می رسید. درواقع تقابل، از همین تضادهای ظاهری آغاز می شود. تصورکنید تبعیدی ها درست انتخاب نمی شدند. تصورکنید، دردوبله، ناصرتقوایی مراقبِ لهجه ها نبود، تصور کنید، موسیقی فریدون ناصری چیزی جز این موسیقی افکتیو برآمده از جغرافیای جنوبی نبود، ومهم تر از همه دیالوگ نویسی استادانه ی ناصرتقوایی که به راستی دیالوگ های همینگوی را تراش داده، تقطیع کرده و گاه یک جمله را به چنددیالوگِ کوتاه بدل کرده، وگاه یک جمله ی کوتاه را بدل به یک دیالوگِ بلند. 

تقوایی در ناخداخورشید به ما می گوید آدمِ اصلی فیلم تان نباید زیاد حرف بزند، نباید حرف زدنش غُرزدن شود، نبایدآه وناله کند. باید کاری کنید نگاه بازیگرِ اصلی تان دیالوگ وحرف های ناگفته شود. مراقبِ راه رفتنِ آدمِ اصلی تان باشید. اگرلباسِ بومی تنِ او کردید، هم قدوقواره ی او باشد وبه تن او خوب بنشیند. خلاصه اگر جنوبی فیلم ساختید، خودتان قبل از فیلم تان جنوبی باشید.

بگذارید آن چه دردل دارم بگویم : راستش حسی بهم می گوید، شاید ناصرتقوایی هیچ وقت نمی خواست خانه ی تنهایی اش در ادبیات را رها کند وبیفتد توی انبوهِ جمعیتِ سینما. 

مگرناصرتقوایی همان نبود که نوشت : "یادِ غروبِ غرور افتاد درچشمِ پلنگ. 

پلنگ عاقبت به تنگ آمد. به قصدِ پرنورترین ستاره. دریک شبِ پُرستاره. پلنگ همه ی عمرش را دربلندترین خیزِ خود گذاشت. پلنگی دربلندترین خیزِ خود دریک شبِ پُرستاره به قصدِ پُرنورترین ستاره ... در هوا تیرخورد.

نگاهِ شکارچی.

نگاهِ نقشِ چشمِ پلنگ.

شکارچی به دلِ ترسیده ی خود گفت : آرام ای سنگ! اگر تیرنخورده بود این بار دستش رسیده بود." 

(ناصرتقوایی / از داستانِ عاشورا درپاییز / مجموعه داستان تابستان همانسال / انتشارات لوح / 1348)

صندوق‌های وام‌ خانگی، به جای بانک‌ها

بیشتر بخوانید:

خاموشی ناصر تقوایی قصه گوی صاحب سبک/ کارگردان ستاره‌ها : از بهروز وثوقی و سعید راد گرفته تا هدیه تهرانی و خسرو شکیبایی (فیلم)

عکس‌های ناصر تقوایی: از نفرین بهروز وثوقی تا بدرقه خسرو شکیبایی!

جزئیات مراسم تشییع پیکر ناصر تقوایی

تماشاخانه

خاموشی ناصر تقوایی قصه گوی صاحب سبک/ کارگردان ستاره‌ها : از بهروز وثوقی و سعید راد گرفته تا هدیه تهرانی و خسرو شکیبایی (فیلم)

فیلمی از زنده‌ یاد مریم میرزاخانی در دانشگاه / گوشه‌ای از نبوغ او (فیلم)

فیلم های دیگر